* سرج ناکوزی

 ٢٧ خرداد ١٣٩٤ (١٧ ژوئن ٢٠١٥) مصادف با بزرگداشت روز جهاني مقابله با بيابان‌زايي است. بيابان زايي تاثيرات مهم اقتصادي، بهداشتي، زيست‌محيطي و اجتماعي را به طور مستقيم و غيرمستقيم بر جوامع تحميل مي‌كند و بسياري از اين تاثيرات اقتصادي در كشاورزي و بخش‌هاي مرتبط با آن قابل مشاهده است. تاثيرات بر سلامت ناشي از توفان‌هاي شن و گرد و غبار كه نتيجه مستقيم بيابان‌زايي و فرسايش سرزمين محسوب مي‌شود، هم اكنون از دغدغه‌هاي بسياري از دولت‌ها به شمار مي‌رود. در اين ميان نه‌تنها بيماري‌هاي تنفسي شديد بلكه تصادفات رانندگي نيز نتيجه توفان‌هاي شن وگرد و غبار است. بيابان‌زايي در واقع برهم خوردن تعادل شكننده زيست محيطي است كه ريشه در فرايند مداوم خودتخريبي همه عوامل سيستم حيات دارد. بزرگ‌ترين چالش بيابان‌زايي و فرسايش سرزمين، خود مولد اين فرآيند‌هاست. بنابراين آسيب‌پذيري خاك در برابر فرسايش بادي و آبي، پايين رفتن سطح ذخاير آب زيرزميني، اختلال در تجديد طبيعي پوشش گياهي، انحطاط شيميايي خاك، همه و همه از علل و نتايج سريع و مستقيم ناشي از بيابان زايي است كه متاسفانه بر وخامت اوضاع افزوده است. گستره تاثيرات ناشي از بيابان زايي معمولا تخمين دقيق ميزان خسارت اقتصادي اين پديده را با مشكل مواجه مي‌كند. تاثيرات جدي بيابان‌زايي بر جمعيت فقير كشورهاي در حال توسعه قابل ملاحظه است. اكثريت اين جمعيت شرايط متزلزلي دارند و توليد كشاورزي خود را از دست مي‌دهند. اين افراد براي حفظ بقاي خود معمولا به استفاده بي رويه از منابع طبيعي موجود روي آورده، تجهيزات كشاورزي خود را مي‌فروشند يا به سادگي و با هدف دستيابي به شرايط زندگي بهتر به مناطق شهري مهاجرت مي‌كنند. انسجام جوامع روستايي در خطر است. در چنين شرايطي فردگرايي مردم و روي آوردن به انزوا، به تضادهاي فردي، خانوادگي و قومي منجر مي‌شود. تمامي اين عوامل، اقتصاد كشورهاي در حال توسعه را كه تحت‌الشعاع بيابان زايي قرار گرفته‌اند، بيش از پيش ضعيف مي‌كند. به همين جهت نيازمند مقابله با بيابان‌زايي هستيم. ما بايد از طريق رويكرد‌هاي متعارف و غيرمتعارف به مقابله با تاثيرات اين پديده بر توسعه اقتصادي و امنيت غذايي بپردازيم. موضوع روز جهاني مقابله با بيابان زايي سال ٢٠١٥ «تحقق امنيت غذايي براي همه از طريق نظام‌هاي پايدار غذايي» بر دو هدف توسعه تمركز دارد. دو بند از اهداف توسعه ملل متحد پس از سال ٢٠١٥ در ادامه اشاره مي‌شود؛ بند ٤ دومين هدف توسعه ملل متحد: اطمينان يافتن از پايداري نظام‌هاي توليد محصولات غذايي و اجراي اقدامات مقاوم سازي كشاورزي با هدف بالا رفتن بهره وري و توليد، كمك به حفظ اكوسيستم‌ها، تقويت ظرفيت‌ها براي تطابق با تغييرات جوي، شرايط نامساعد آب و هوايي، خشكسالي، سيل و ساير بلاياي طبيعي و بهبود تدريجي كيفيت خاك و اراضي تا سال ٢٠٣٠.

بند ٣ پانزدهمين هدف توسعه ملل متحد: مقابله با بيابان زايي، احياي اراضي و خاك‌هاي تخريب شده شامل اراضي تحت تاثير بيابان زايي، خشكسالي و سيل همراه با تلاش جدي براي متعادل‌سازي فرآيند فرسايش خاك در سراسر جهان تا سال ٢٠٢٠. اگر نگاهي داشته باشيم به آنچه در ايران اتفاق افتاده است درخواهيم يافت كه استفاده بيش از حد از اراضي كشاورزي، مراتع و جنگل‌ها از مهم‌ترين عوامل ريشه‌اي فرسايش زمين و بيابان‌زايي در اين كشور به شمار مي‌آيد كه با خود محو جنگل‌ها، از بين رفتن فراگير تنوع زيستي، فرسايش شديد و فراگير بادي و آبي به همراه بالارفتن ميزان شوري خاك را به همراه داشته است. مواجهه با چنين چالش‌هايي و به‌كارگيري كارآمد راه‌حل‌ها براي مديريت پايدار اراضي نيازمند راهكارهاي فني جامع، ارتقاي فعاليت‌هاي اين نوع مديريت و تاثير آن بر بهره‌وري و همچنين بر اكوسيستم‌هاي وسيع‌تر است. اين به معناي ايجاد اطلاعات قابل اطمينان و مقرون به صرفه به همراه دانش فني مورد نياز جهت شناخت وضعيت و روند منابع اراضي به شمار مي‌آيد. در اين ميان بسيار حايز اهميت است كه زمينه‌هاي اقتصادي- اجتماعي ناديده گرفته نشوند، خصوصا نيازها و انگيزه‌هاي كشاورزان، دامدارن و جوامع محلي كه نقش بسزايي در تحقق اهداف ملي براي امنيت غذايي و ريشه‌كني فقر ايفا مي‌كنند.

لذا برنامه‌ريزي با هدف استفاده بهينه از منابع آب و خاك در سيستم‌هاي آبياري و كشت ديم و نيز توجه به استفاده‌هاي غيركشاورزي از اراضي داراي اهميت است. بسيار خرسندم تا در اين خصوص دستاوردهاي پروژه مشترك سازمان خواربار و كشاورزي ملل متحد (فائو) كه هم اكنون با سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور با اعتبار تسهيلات جهاني محيط‌زيست در احياي اراضي جنگلي تخريب شده (RFLDL) در مناطق خشك و نيمه خشك استان‌هاي كرمان و خراسان جنوبي در حال اجراست، را مطرح كنم. نتايج ملموس اين پروژه كه تاكنون در كنترل بيابان‌زايي، احياي اكو سيستم‌ها، ارتقاي تنوع زيستي، تقويت امنيت غذايي و ايجاد معيشت پايدار براي جوامع محلي حاصل شده بسيار متعدد است. اين امر نشان مي‌دهد كه نه تنها رويكرد به كار گرفته شده در اين پروژه موثر بوده، بلكه مويد قابل اجرا بودن روش‌هاي فني اين پروژه براي مقابله با پيچيدگي‌هاي مشابه در كشور است. پروژه «RFLDL» تقويت جوامع محلي از طريق ابتكارات اقتصادي- اجتماعي و به‌كارگيري دانش فني مناسب و پذيرش مديريت پايدار اراضي جنگلي توسط اين جوامع را به همراه داشته كه اين امر منجر به حفاظت از جنگل‌ها و تقويت ابزارهاي معيشتي آنان شده است. اين اقدامات با سياست‌هاي ملي در زمينه مقابله با بيابان زايي، حفاظت از تنوع زيستي و كاهش آثار منفي تغييرات آب و هوايي همراست است. در پايان مايلم خاطرنشان كنم كه فائو خود را متعهد به همكاري با دولت جمهوري اسلامي ايران مي‌داند تا دوشادوش ساير كارگزاري‌هاي سازمان ملل متحد، همكاران و شركا در راستاي تحقق اهداف توسعه پس از سال ٢٠١٥ در زمينه بهره‌برداري و مديريت خاك و اراضي فعاليت كند.

٭ نماينده سازمان خواربار و كشاورزي ملل متحد (فائو) در جمهوري اسلامي ايران