Na lumi e dau vakacaberi ni oti e 6–8 na macawa, ka na vakatau tiko mai na mataqali teitei cava o vakayagataka.
E i tavi ni dauteilumi me vakacabera na nona lumi, vakamamacataka, maroroya ena dua na kena i mamaroi me kua kina ni ca ka waraka tiko na dauvoli lumi me mai volia.
Nai Tavi Ni Dauteilumi
| Mo vakacabera na nomu lumi ena vei macawa |
| ↓ |
| Vakamamacataka na lumi sa vakacaberi oti |
| ↓ |
| Tawana na lumi sa vakamamacataki oti me na maroroi |
| ↓ |
| Mo biuta na taga ena dua na vanua me maroroi kina |
Na vakacaberi ni lumi
Na vakacaberi ni lumi sa cakacaka rawarawa tuga. Vei ka e gadrevi kina:
me kautani ga mai na lumi sa matua mai na wa ena noda sereka ga na raffia se musuka saraga na lumi;
me ra wasewasei ga na lumi ena dela ni vata; ka qai
me kautani na raffia keina so tale na duka eda sega ni vinakata.
Na Vakamamacataki lumi
Na vata ni vakamamacataki lumi me tara ena dua na kenai cakacaka me nanumi tiko kina me na liwavi cagi vinaka, vakavuna na kena mamaca vakatotolo.
Na gaunisala rawarawa, me wasewasei ga ena dela ni dua na lawalawa, tavuleni se na drauni niu ena dela ni qele. Na gaunanisala qo e na vakacilavi siga vinaka kina na lumi, tu e cake ka na mamaca totol. Okoya e tu era ena suasua tu ga.
Na cagi e na sega ni curuma taucoko na lumi kevaka e na vakamamacataki me vaka na kena enai yaloyalo.
Nai yaloyalo ni lumi vakamamacataki ena dela ni tavuleni ena dua na lomani koro.
Kevaka o kila ni vinaka na vakamamacataki lumi ena dela qele, ia e daumaka me mamaca rawa toka vakalailai. Na lumi e se qai vakacaberi walega ena sega ni mamaca vinaka ena dela ni tavuleni.
Kevaka o na vakamamacataka na nomu lumi ena dela ni qele, ena takavi nuku, qele kei na duka ni se suasua tiko. O ira na dauvoli lumi era na sega ni vinakata na volia na nomu lumi.
Na gaunisala vinaka taudua ni vaka mamacataki lumi sai koya na kena tara ga e dua na kena vata, me vaka e laurai toka era.
Nai taba ni dua na vata ni vakamamacataki lumi e laurai ni toka volekata nai teitei ena vanua vovodea. Raica talega eke na levu ni kau e vakayagataki me duru.
Ena so na vanua ena dredre na kunea na lawalawa e rawa ni vakayagataki na drauni niu se gasau se bitu me kenai sosomi.
Dua na vakasama ni ena loma ni 100 sq m (20 m × 5 m) na lawalawa “sarlon”, e sa na rawa ni vakamamacataki kina e 80 na laini lumi ena dua na gauna.
Kevaka me cila tiko na siga me rauta ni 8–9 hrs dua na siga ena rauta ni 3–5 na siga na gauna ni vakamamacataki lumi. Na lumi me sa veivukiyaki toka ga ena veigauna taucoko me rawa ni mamaca kina vakatotolo. Ke sa wasewasei vakavinaka na lumi, e na qai mamaca kina vakavinaka.
Oqo edua na droini ni vata ni vakamamacataki lumi keina kena i vakarau taucoko. Na kena oqo e rawa ni tara volekata na nomu i teitei ena vanua vovodea.
Nai yaloyalo ni dua na vata tara toka ena vanua mamaca. Na mataqali vata vaqo e rawarawa na tara ka sau rawarawa talega.
Kevaka o dau vakarautaka na bibi ni nomu lumi ni sebera ni vakamamacataki kei na gauna sa vakamamacataki oti kina, o na rawa ni raica ni sa na vakatinitaki na kena lutu sobu. Kevaka o tekivu ena 10 kg, ni oti e 3–5 na siga na kena vakamamacataki oti, e sa na rauta e 1 kg. Oqo e vakatokai na 10-1 na ‘ratio’, ni vakamamacataki lumi.
Nai vakarau ni suasua me tiko ena lumi me 35%. Kua ni leqa! E sega ni gadrevi mo na vakarautaka na veika oqo. Na nomu leqa ga me mamaca vakavinaka na lumi o volitaka tiko.
Na lumi sa mamaca vakavinaka sai koya na lumi e levu na masima e na dagona ka vaka na rapa ena gauna o boboka kina, sega ni dua na wai e lako laivi mai kina.
E na vinaka mo dau ubia na lumi vakamamacataki ena tavuleni me rawa ni kua ni tauvi uca. Me dua ga na ka me taqomaka na lumi me kakua ni tauvi uca, De na tau beka vakasauri na uca ena bogi. Ke vaka sa tauvi uca na lumi e sa na dredetoka me mamaca, sa na lutu tale na kena bibi. Qo sa na dredre toka vua na dauteilumi ni sa na lutu na bibi sa na kaukauwa mai na lumi, vakadredretaka na kena tawani taga.
Na lumi taucoko sa tauvi uca ena lailai nai lavo e rawata me vaka o namaka.
Na Kena Maroroi na Lumi Mamaca
Ena gauna sa oti taucoko kina na vakamamacataki lumi nanuma vinaka, mo kakua ni tawana vata keina so na duka na nomu lumi. O iratou na dauvoli lumi eratou na sega ni vinakata na volia na lumi okoya sega ni mamaca vinaka, duka talega. Era na marauataka ga na lumi mamaca vinaka ka savasava.
Na lumi mamaca vinaka, levu na masima e na dagona ena rawa ni dede na kena biu tu. Na masima e taqomaka na ‘carrageenaan’ ena kena vakacacani. Me da qarauna na lumi me maroroi vinaka.
E vakasalataki me dau tawa sara vakatotolo na nomu lumi ena taga, biu ena dua na vanua me maroi kina, ena qai mamaca sara vakavinaka.
Na taga ni falawa (polypropylene) e uasivi mai na taga reveni (jute), baleta na kena oya e sega ni domica na wai.
Ena so na vanua ena rawa ni maroroi na lumi e nomu vale, so tale ena rawa saraga ni tara e dua na kena vale, ena loma ni koro.
E na nona i tavi na dauvoli lumi me na vakabeletaka na lumi, vakauta kina vanua e tiko mai kina na “container”. Ena nona i tavi talega na vakauta na “container” oya kina vanua dau vakaukina kina nai yaya. Ena qai nona okoya na veitalanoa kei koya ena volia mai vanua tani.
Na Nona I Tavi Na Dauvoli Lumi
| Volia na lumi ma ivei ira na dautei lumi |
| ↓ |
| Vakabele na lumi sa vakamamacataki oti |
| ↓ |
| Vakauta kina vanua e dau kumuni kina me vakadeitaki |
| ↓ |
| Vakatawana na “container” kauta kina wavu me laki vakau i vanua tani |
| ↓ |
| Veivosaki kei na kena makete e na yasa i vuravura |
Na kena Vakabeletaki na lumi
Na lumi sa vakamamacataki oti tawani taga, sa dodonu me vakau kina vanua ni kumukumuni ena kena gauna totolo taudua, me rawa kina vua na dau voli lumi me laki vakabeletaka.
Na totolo ga ni kena na vakabeletaki na kena vinaka baleta ni na vakalailaitaka na kena curumi wai ni vakatauvatani keina na kena e tawani taga tu ga ka qai galala.
Era ena rawa ni laurai kina na vinaka ni kena vakabeletaki na lumi. Kakua ni beca, veitalia kevaka e levu tale nai lavo e da na vakayagataka kina. Kevaka madaga ena gadrevi tale kina nai lavo me i sau ni yaya keina kedra i sau o ira na tamata cakacaka, e sa na tauri tiko me dua na cakacaka bibi ena gauna sa vakayacori oti kina na vakacabe lumi.
ena vakabalavu taka na kena maroroi me yacova na gauna e ca kina;
vakalailaitaka na vanua e maroroi kina;
ena rawarawa ni da veikauyaka okoya e vakabeletaki mai vei koya e tawani taga “polypropylene”;
na gaunisala rawarawa duadua ni kena vakau na lumi i vanua tani.
Era e rawa ni laurai kina na mataqali misini ni vakabeletaki lumi vakayagataki tiko ena dua na koro ni vanua ni kumukumuni.
Nai yaloyalo ni misini ni umaumani keina dua na uma 100 kg okoya e toka oqori mai liu. Oqo e dua na misini rawarawa sara ka vakayagataki kina na “screw press”.
Na kena vakau na lumi
Na lumi taucoko ena vakau mai na i teitei kina vanua ni kumukumuni me mai vakabeletaki ka vakadeitaki me rawa ni rauta na levu ni “container”. Eke sa na qai vakau ena lori, waqavuka, se waqa ki vanua tani.
Na veika taucoko me baleta na kena qaqi na lumi e se vakayacori tikoga mai vanua tani ena gauna qo. Ia kevaka ena levu cake na lumi e tei e Viti ena qai dolavi edua na kena i qaqi ena noda vanua.
Na bele oqo era sa na qai tawani ena dua na “container” rauta e 20 na tani, ena rawa talega ni levu cake.
Na ‘Eucheuma’ lumi ena rawa ni vakacaberi ena loma ni 8 na macawa. Ena loma ni yabaki taucoko sa na rawa ni da vakacabera vaka 5, me yadua ena loma ni rua na vula.
Kevaka ena vinaka tikoga na draki, ena rawa tale ni dua na vakacabe lumi me kenai kuri na kena eda sa vakayacora oti, qo kevaka eda sa na musumusuka na gauna ni soqo se vakayacora na veika tale eso.
Ni sa matua (8 na macawa), ena rauta e 30 kg na lumi suasua e rawa ni da taura mai ena dua na laini tei ena 30 nai tei. Ena gauna sa oti kina na vakamamacataki lumi ena rawa kina e 3 kg na lumi.
Qo era sa sota kaya na dauteilumi. Ena sega ni rawa a vakacabe lumi ena dua tu ga nai vakarau. Na draki ca e rawa ni vica vata na siga, so na gauna e vica saraga na macawa. Qo e sa na vakavuna tale e dua na leqa ni da na vakaqara tale na vanua me maroroi kina na lumi me kua ni tauvi uca. O na nanuma beka mo kua ni vakacabera ena gauna oqo. O na rawata ga mai kina e sivia 3 kg mai na vei laini yadua.
Ena rawa ni vakacaberi e 10 na laini lumi ena loma ni dua na siga, ka me vakaitavi kina e dua bulu na tamata. Ena loma ni dua na macawa, 4 na siga ni cakacaka, ena rawa ni 40 na laini e vakacaberi kina me rauta ni 120 kg na lumi mamaca.
Kevaka o sa na rawa ni vakacabera vaka 5 na lumi oqo ena loma ni 12 na vula, sa na rawa kina ni o volitaka e 4,800 kg na lumi mamaca.
Ena rawa vakacava oqo? Wilika vakavinaka na i tuvatuva ni cakacaka e volai toka era.
| Mai na dua na laini |  | 30 kg na lumi suasua 3 kg na lumi mamaca |
| Ena dua na siga cakacaka | | 10 na laini 30 kg lumi mamaca |
| Ena dua na macawa (4 na siga ni cakacaka) | | 40 na laini 120 kg na lumi mamaca |
| Ena loma ni 8 na macawa | | 320 na laini se 960 kg nalumi mamaca |
| Ena dua na yabaki (5 vakacabe lumi) | | 1,600 na laini se 4,800 kg na lumi mamaca |
Nai tuvatuva oqo e sega ni nanumi ni ka e yaco, oqo e dua ga na ka e raici rawa, ni yaco vei ira na dauteilumi.
Na veika qo ena yaco duadua ga ena i teitei botoni wai. Ia kevaka o sa na via vakayagataka na bilibili se teitei vakaivudevude, baleta ni veiganiti keina vanua ena dua tani na veika e rawata.
Na kena vakayagataki na bilibili, na ‘Eucheuma’ lumi e dodonu me bula vakatotolo baleta ni voleka ena dela ni waitui.
Na Eucheuma ena rawa ni sa vakarau tu ena 6–7 ka sega ni 8 na macawa. Qo e rawa ni vakalevutaka na nomu vakacabe lumi ena loma ni yabaki.
Nai bilibili e tei kina e 225 na tei ni lumi (150 g dua), e na rawa ni rawa kina e 337 kg na lumi suasua se me 33 kg na lumi mamaca.
E dua na tamata e rawa ni vakacabera e 4 na bilibili dua na macawa (1/1 na siga). Me vaka ni ka lekaleka na gauna era na matua kina na lumi, me 8 na tatamusuki dua na yabaki, rawa ni o na rawata kina e 6,336 kg na lumi mamaca.
Wilika vakavinaka nai tuvatuva e tiko era me rawa ni rawa kina na veika e toka e cake.
| Mai na dua na i bilibili | | 337 kg na lumi suasua 33 kg na lumi mamaca |
| Ena dua na siga cakacaka | | 1 nai bilibili |
| Ena dua na macawa (4 na siga ni cakacaka) | | 4 na i bilibili 132 kg na lumi mamaca |
| Ena 6 na macawa | | 24 nai bilibili 792 kg na lumi mamaca |
| Ena 1 na yabaki (8 vakacabe lumi) | | 192 nai bilibili 6,336 kg lumi mamaca |
Me vaka ni se qai ka vou tiko mai Viti na bilibili na fika oqo e dua ga na navunavu.
Na teitei ena dali keina wa balavu e se bera vakadua ni vakayagataki e Viti, ia eratou na qai vakadikeva mada na Tabacakacaka ni Qolioli.
Ena gauna sa na toso tiko kina na nomu teitei, era na gole yani na dauveivoli kei ira na kabani lelevu mera vakasalataki kemuni na ka rawa talega ni na vakalevutaka na nomu i teitei.
Ena vica na yabaki sa oti, sa tekivuna e dua na kabani ni Niu Siladi e dua na nona tabana e Viti. Na kabani qo e mai vukei ira sara na dauteilumi. E qarava talega na kabani qo na kena maketetaki na lumi.
Na yaca ni kabani, qo na Seaweed (South Pacific) Ltd., ka sa tu e vica na nona vanua ni kumukumuni e Viti, na vanua e rawa ni voli mai kina na lumi. Qo mai Moturiki, Kiuva, Kasavu kei Lautoka. Ena levu tale na mataqali vanua vakaoqo e na tauyavu e Viti.
Qo ena dua na vanua ni kumukumuni mai Kiuva. Na vanua era dau volitaka kina na dauteitei na nodra lumi.
Oqo e dua na kena vale ni mamaroroi lumi mai Kiuva. Eke edau mai maroroi kina ka qai vakabele me vakau 1 vanua tani.
Ena veivanua vaka Indonesia kei na yatu Phillipines na lumi e dua na ka e tei vakalevu. Na veivanua qo e rawata tiko nai wiliwili ni lumi levu duadua e vuravura. E na vica na yabaki sa oti e yaco kina e dua na leqa vakailavo levu vei ira na dauteilumi ni a mai lutu na i sau ni lumi e vuravura baleta ni sa sivia na lumi.
Ena gauna oqo sa veisau, na levu ni lumi e vakamamacataki tiko e lailai sara mai na veika e gadrevi ena veiyabaki. Qo e vuna vakatabakidua tiko na kena sa vakatoroicaketaki tiko na carrageenan ka kunei kina e so nai voli vovou. Ka sa mai sivia na levu ni carrageenan e gadrevi mai na veika e rawata tiko o vuravura taucoko, o ira gona na dauveivoli era sa tu vakarau me ra sauma e levu cake nai lavo ena nomu lumi.
Ena gauna oqo mo tei lumi sara vakalevu ka rawa i lavo talega vakalevu ni se tu vei iko na galala vaqo.
Na nodra vakasama na kena daunivakadidike ni lumi me yacova na 1992 na levu taucoko ni lumi me rawata o vuravura ena sega tikoga ni sotava rawa na veika e ra gadreva na veitabacakacaka lelevu ka sa na vakavuna me na sega ni lutu sobu nai sau ni lumi ena kena makete.
Ena 1992 kevaka e levu tikoga na tamata era tei lumi esa na rawa meda tara e dua na noda i qaqi ni lumi. Oqo talega e sa na rawa ni vakadeitaka vei keda e dua na i sau ka sega ni da vakararavi tiko ena makete kei vuravura. Eso tale nai vakavakayagataki vou ni carrageenaan sa kune, ka na vakarabailevutaka na makete ni lumi.
E sa kunei tiko eso nai vakavakayagataki vou ni lumi me vakataka na “agar producer” ka sa na vakadeitaka na teivaki ni lumi ena veisiga nimataka. Na Tabacakacaka ni Qoliqoli e sa na vakadikeva tiko vakamalua na veigaunisala tale eso e rawa ni vakayagataki kina na lumi.
Mo nanuma ni lumi e dua na kau e lailai na ka e gadrevi me tauyavu kina, rui vinaka na ka e rawa mai kina ni rawa ni 5–6 na vakacabe lumi ena dua na yabaki. E sau vinaka tu qo ena kena makete, sai voli vinaka gona kina qo ena vanua e sega ni vinaka sara kina na qele ni teitei.
