2. NA TEI LUMI

Evei na vanua au rawa ni teitei kina?

E dua na ka bibi na vanua meda na tei lumi kina. E vica na veika e tiko dodonu meda vakasamataka tiko ni da digia. Na vanua meda teitei kina. Ena vica na yatuvosa tarava e vakamacalataki tiko kina.

Na katakata e waitui

Na i vakarau ni katakata vinaka taudua ni tei lumi e dodonu me 25 °C – 30 °C. E na vanua vovodea volekata na baravi na katakata dau tubu sara ni sa dau katakata mai na cila ni siga. Ena mataqali vanua vakaoqo e sega soti ni vanua vinaka ni tei lumi.

Veitalia madaga kevaka o na nanuma ni kena nukunuku vinaka na botoni waitui, na katakata ena vakamatea vakadua na nomu lumi.

Sai vakasala qo mo biuta na nomu i teitei me yawaka nai yalayala ni di ni mati (spring low tide limit).

Na vanua vinaka ni teitei e tiko ena kedrau maliwa na i yalayala ni di ni mati keina cakau, sega ni dau mamaca ena gauna ni mati ena vulai vula levu.

Tutuina ni waitui

Nai vakarau ni tutuina ni waitui e dodonu me sivia na 28 ppt. Kakua ni leqa e sega soti ni gadrevi mo vakarautaka na levu ni masima e tiko ena waitui.

E rawa ni o tovolea ga, mo rawa ni na kila kina na duidui ni masima e tiko e waitui. Na wai veilaroi e sega soti sara ni vinaka me tei kina na lumi.

Nanuma vinaka mo tea na lumi ena vanua e sega ni veisola kina na waitui keina waidranu. Na waidranu ena vakamatea vakadua na nomu lumi.

Nai yaloyalo oqo e vakaraitaki kina e dua na i teitei ca. Ka mo kakua ni teitei ena gusu ni ucuiwai.

Na teitei ena Botoniwai

Me tiko e dua na vanua nuku rama vinaka, lailai kina na lumi bula tu ga vakaveitalia. Kevaka talega e bula tu ena vanua digitaki na karasi ni watui, ena bula gogo kina na Eucheuma.

Na vuna baleta ni ra na veiqatitaka na kania na veika sa tu rawa, kei ira tale na vei ka bula e waitui. Ena levu tale ga na lumi era mai tatao ena nomu lumi ka ubia, ka sa rawa ni vakavuna mei tatao ni veika taucoko ga e ciri mai.

E na botoniwai taucoko e levu kina na lase e sega ni vanua vinaka ni tei lumi ni na dredre ni vakaduri vakavinaka na duru. Kenai kuri ni vei ika lalai era bula ena vanua e kune kina na lase, era kanikanilaka na veitabanilumi. Era na rawa ni vakacacana vakadua na nomu lumi.

Na vanua lolobo talega e sega sara ni vanua vinaka ni tei lumi, ni na rawa ni ubia na lumi na soso keina veika e ciri voli mai, vakalailaitaka na kena na cilava na rarama ni siga na nomu lumi.

Sa na cakacaka levu talega vei iko na vakasamaka tiko na soso, qele keina veika tale eso era tao ena nomu lumi.

O sana rawa ni raica eke na yaga ni digitaki ni vanua nuku rama.

Na Yavala ni Wai

Na veiyavavala ni wai me vakarauta ga, e rawa oqo ena vanua e volekata na gusu ni daveta kei na bati ni cakau.

Kevaka ena kaukauwa sara na kui ena rawa ni vakabalea na duru, kauta laivi talega na wa era sa teivaki tu kina nomu lumi, ka dredre talega na cakacaka ena vanua vakaoqo.

Me raici talega ni veisau vakalevu na wai ena vanua ni tei lumi, oqo ena rawa ni vakadeitaka tiko ni na veisau talega na kakana e rawa ni bulabula kina na lumi.

Ena veimataqali teitei cava ga e dau ka bibi kina na i vurevure ni kakana ni kau e teivaki tiko, e vaka talega kina lumi.

E ka bibi sara gona kina ena tei lumi na vei kuiyaki ni wai.

Nai davodavo talega ni teitei me davo muria na kui, ka me kua ni rau veisaqasaqa.

Oqo e dua nai yaloyalo ni teitei koya e davo veivorati kei na kui. Na veika ena yaco, ena vakalovetaka na wa. Kevaka e kaukauwa sara na kui e sa na rawa ni vakamusutaka na wa. Qo e sega soti ni vinaka me muri.

Qo nai yaloyalo ni teitei okoya e vakamuria na kui, nai vakarataki vinaka ka me muri na mataqali teitei vaqo. Qo e vinaka me muri.

Na cila ni Siga

Na Eucheuma e gadreva vakalevu na cila ni siga me rawa ni bulabula kina. Na rarama ni siga e vakasaqara na kakana, ka qai bulia na pauta na ‘carrageenaan’, na vuna e gadrevi me teivaki tiko kina na lumi. Ni gadrevi vakalevu na rarama ni siga, na waitui makare e cila yani kina na siga me tara sara na lumi. Qo e dua talega na vuna e tei volekata kina na dela ni waitui na lumi me rawa ni cilava na siga. E bulabula okoya e tei vaqo mai na kena e tei me dromu sara e na wai titobu.

Na titobu ni Wai

Na titobu ni waitui okoya e vinakati me tei kina na lumi me yaco toka e duruda na wai, rauta e (0.5 mita) na wai. Ena vanua vovodea tale eso ena rawa ni vinaka na tei lumi ia na ka e rerevaki, ni na rawa ni cilavi siga ka vakaliwavi cagi talega. Ena gauna sa cilavi siga kina ka liwavi cagi na nomu lumi sa na rawa ni vakacacana na taba ni lumi, ena ka sa na tekivu me na laurai mai na vulavula taba ni lumi oya sa nai tekitekivu sara tu ga ni kena na mate vakadua, ni ra na tabalesi ka kuitaki sara.

Sa bibi gona kina me tauri tiko me dua talega na ka na titobu ni wai eda na teitei kina.

Na kena Dauvakadukadukalitaki na Wai

Me vaka ni gadreva na lumi na wai makare kei na rarama ni siga, na waivuvu ena sega ni bulabula kina na lumi.

Na wainimate taucoko edau biu se tasova e waitui ena vakamatea dina ga na lumi, keina veika bula e waitui.

E na vinaka ni o sa digitaka oti e dua na vanua mo tea kina na lumi, mo qai tea wavoki tale ena vica vata na vanua me rawa ni na kilai se vanua cava e vinaka taudua.

Nai Valavala ni teitei cava meu vakayagataka meu na tei lumi kina?

E tiko na mataqali gaunisala ni teitei o na rawa ni na muria. Eratou kilai tiko ena:

NA TEITEI ENA BOTONI WAI

NAI BILIBILI SE VAKAIVUDEVUDE

NA TEITEI ENA DALI SE WA BALAVU

Na Teitei ena Botoniwai

Eda rawa ni na raica ena yaloyalo ni duru ena tuki sobu ka me rauta na 20–25 cm na kedra veiyawaki ni ra tuvai vakadodonu. Na duru e dodonu me 5–10 cm na kena raba, me rauta ni 1–1.5 m na kena balavu, ka me na 0.5 m se sivia na balavu me lako sobu i ra, me rawa ni kaukauwa.

Na i yaloyalo qo e rawa ni laurai kina ni vakadretaki na wa ena maliwa ni rua na duru.

Me dua na dali 3 mm kena vavaku, ka 5 na kena balavu me vakadodo ena kedrau maliwa na duru ruarua. Me vesu ena dali 3 mm e tolusagavulu na tiki ni raffia. Na nomu i tei ni lumi taucoko e dodonu me vaka na raba ni ligamu me 150 g, ka me ra vesu ena raffia. Na dali 3 mm me vakadretaki me rauta ni 20–30 cm mai na botoni wai me kua ni bi me tara na i tei ni lumi ni na rawa ni raramusu, me 20–30 cm mai na dela ni wai me kua ni cilava rawa na siga ni rawa ni na mate kina.

Na duru e dodonu me vakamomototaki ena kenai valavala e vakaraitaki toka e ra me rawarawa ni coba ena nuku. E rawa ni vakayagataki edua ga na kau se dogo me dede ga e waitui.

E laurai ena droini e cake na duru keina kenai vakamomototaki. Me vakamuri na kena e toka i cake.

Qarauna me vesuki vakavinaka na lumi me tautauvata keina na kena e vakaraitaki ena i yaloyalo era.

Na i yaloyalo qo e rawa ni da raica kina na i vesuvesu ni tei ni lumi ena raffia ka me qai vesu ena dali 3 mm. Raica vinaka nai bukibuki e vakaraitaki tiko, oya me vakayagataki.

Na wa raffia e dodonu me 20 cm na kena balavu me buki ruarua na muana me rawa ni kua kina ni tatasere me vaka e vakaraitaki tiko ena i yaloyalo.

Na raffia me qai vesu vakaukauwa ena gau ni dali 3 mm ena dua na kenai bukibuki ena sega ni veitosoyaki kina, ena gauna sa tubu levu mai kina, vakatalega kina ena gauna ni draki ca.

Kevaka o vakarautaka tiko nomu wa ena vanua mamaca, kua ni guilecava me ubi tiko na lumi ena gauna taucoko. E rawa mo vakayacora na cakacaka oqo ena bogi se dua na vanua rurugu ena siga.

Ena bula tikoga na nomu i tei ni kau laivi mai wai ke suasua tikoga.

Kua ni guilecava me se vesuki rawa na nomu wa raffia ena dali ni sebera ni o na vesuka kina na nomu i tei ni lumi. E rawa ni da raica oqo ena i yaloyalo e toka era.

O ira na marama ni dua na koro e ra vakavakarautaka tiko e dua nodra wa. Na wa e vakadretaki toka ena rua na duru se rua na vuniniu me ra tuki ga kina nai vako, ra vesuvesu kina.

Kevaka o na vinakata mo muria na teitei ena botoniwai, rawa mo vakarautaka na nomu wa e vanua, se ena gauna ni di ni mati, rawa talega ni vakayacori qo e na loma ni waqa.

Qo e dua na dauteilumi vakarautaka tiko nona wa mai waqa. Ena gauna ni di na mati ena rawa ni vakadodo ena vanua matia.

Nai Bilibili se Teitei Vakaivudevude

Ena kena mataqali qo e teivaki na lumi ena dua na vakavudevude se bilibili; ena veitubuyaki e na gauna e veisau kina na ua.

Keda muria na cakacaka qo me qarauni me 50 cm mai na dela ni waitui

Na vakavudevude oqo e rawa ni vakayacori ga ena bitu, dogo, se dua ga na mataqali kau rawa ni dede e waitui.

E rawa ni vesu vata e 4 na bitu me tau 2.5 m na kena balabalavu, me ratou ya dua na tutu, ka me qai vakadodo e loma na 3 mm na dali, ka ra vesuvesu tu kina na raffia.

Ena mataqali qo e rawa ni tei kina e 225 na i tei ni lumi.

Ena rawarawa talega mo vakarautaka mai na nomu wa, me vakadei ena dua na dramu lala (44 g se na duru). Oqo ena vakarawarawataka na kena vesu na i tei ni lumi.

Qo e dua nai bilibili caka mai ena dogo.

Na mataqali qo e dodonu me vakaikelekeletaki na muana ruarua. Ena gauna sa na tekivu bula kina na lumi, e na bibi, vakavuna na kena dromu. Me kua ni na yaco qo. Vesuka tale eso nai vakaivudevude ena bilibili. Nai vakaivudevude qo e rawa ni na caka mai ena ‘styrofoam’ se taga niu sebera ni sua.

Qo e dua na bilibili vakaikelekeletaki, vesu tale kina eso na bitu me kenai vakavudevude.

Ena rawa ni o vakayagataka na vakavudevude vakaraitaki tiko ena i yaloyalo me vakadeitaka na bilibili.

Na Teitei ena Dali se Wa balavu

Na i teitei qo e via tautauvata kei na Bilibili se Vakaivudevude. Na lumi era na vesu ena dali, vakavuderi toka ena vakaivudevude. Na dali levu ena vavaku ena rauta ni 10– 15 mm na kena raba.

Ena qai vesu na dali go kina so na vakaivudevude bitu se plastic me 4–5 m na kedra veiyawaki, vakaikelekeletaki vakavinaka na muana ruarua. Na lumi ena rawa vesu ena dali ena rua na kena i valavala.

Na kena e rawarawa taudua. Na raffia me vesu ena dali levu.

Eso tale na dali e rawa ni vesu ena dali levu (me 0.5–1 m na kedra balavu) oti me qai vesu kina na raffia.

Nanuma tiko ni nomu lumi e dodonu me lili volekata na dela ni wai me cilavi siga vinaka kina. Vakaliliga na nomu dali me rauta na 0.5 m maina dela ni waitui.

Me vaka sa vakamacalataki ena rua na mataqali teitei sa oti oya na wa e rawa ni vakarautaki mai vanua. Ia ena teitei qo kevaka o sa na vakarautaka rawa mai na nomu wa mai vanua, e na dredre mo vakadodoka i waitui ka ni sa rawa ni ra veiqali na wa ka na bibi talega vakalevu. E na rawa talega ni na lutu eso nai tei ni lumi. Qai laki bukibukia ga na nomu i tei ena gauna sa vakadre tu kina ena na dali levu. E rawa ni laurai ena droini e toka era na kenai vakaraitaki.

Qo nai yaloyalo ni kena vakarautaki na, wa ka vakadodo mai waqa.

Na cava sara mada na vinaka kena ca ni mataqali tei lumi qo?

Au na qarauna vakacava na noqu lumi?

Ena gauna o vinakata kina mo kauta mai na nomu lumi mai na dua na vanua kina dua tale, se kina koro madaga e drau tiko veitikivi e dodonu me ubi ena tavuleni se drauni niu. Kevaka ko kila ni o sa na lako vaka yawa, ia ena vinaka cake mo biuta ena dua na taga qai sui tiko ena veigauna taucoko sara.

Nai matai ni ka me da vakayacora o ya me ubi na lumi ena tavuleni se drauni niu. Kevaka o sa kila ni na lako tiko me vica na aua, sai vakasala vinaka mo tawana ena taga ni butubutu se taga ni varasa. E bibi me na suasua tiko na taga e veigauna taucoko sara. Kevaka e gadrevi, me toni na taga i wai ena gauna taucoko.

Ena rawa talega ni vakayagataki na ‘styrofoam’ me caka me vaka e dua na kateni, lamuti na tikina voleka e cake me rawa ni liwavi cagi, kua ni tawana ena kateni na waitui baleta kevaka e sega ni veiveisau na wai ena vakavuna na kena vuca vakatotolo.

Na droini qo e rawa ni laurai kina e dua na dauteilumi ni vakasuasuana tiko na nona lumi ena taga keina (styrofoam) kateni.

Kevaka madaga o kau i tei tiko kina na nomui teitei, me ubi ga na lumi me kua saraga ni vakacilavi siga tu. Me vakasuasuani tikoga. Na kena vakarautaki tiko na wa ena rawa ni taura tiko e vica na aua, kevaka ena sega ni qarauni na lumi ena rawa ni mate vakadua.

Qo na droini ni dua na dauteilumi ena nona kauta tiko mai na nona i tei kina nona i teitei me laki tea.

O na rairai vakataroga tiko beka se cava na vuna me ubi tikoga kina na lumi me suausua tikoga. Oqo me rawa ni tarova na kena vakaliwavi cagi, tauvi uca keina cila ni siga. Na lumi e dodonu me maroroi, me suausua tikoga ena wauti me rawa ni na bula vinaka tiko me yacova ni tei tale.

Na cava ena rawa ni vakacacana na noqu lumi?

E dodonu mo qarauna vakavinaka na nomu lumi ni tiko e vica na ka e rawa ni vakacacana. Qo e rawa ni yaco ena vulai katakata ena loma ni yabaki, mai na vula o Tiseba kina Epereli. Ena veivula oqo sa na rawarawa ni tauvimate na lumi, ka vakacacani vakalevu talega mai vei ira na ika lalai. Na bula ni lumi ena berabera vakalevu. E rawa ni vakacacana na draki ca kei na vei cagi kaukauwa dau laba ena gauna qo na nomu lumi. Na kena vakamamacataki na lumi ena rawa ni berabera baleta ni draki ca, tau tiko na uca, ni sa kena vula e Viti.

Na Dauvakacaca

Na nuqa lalai kei ira tale na ika era sa dauvakacaca vakalevu. Me kenai kuri na cawaki keina vonu era dauvakacacana na lumi. Vei iratou kece qo sa daunivakacaca levu taudua na nuqa lalai.

Ena vei vulai katakata taucoko e dau kunei na qeleni nuqa lalai rauta ni 1–6 cm na kedra balavu rawa ni mai wavoki tu ena nomu vei lumi. E na so na vanua sa kunei nodra cakacaka o ira oqo. Era sa daukanilaka kina na lumi ka vakacacana vakadua nai teitei taucoko.

Ni sa dau mai cava na vulai katakata sa dau lutu sobu vakatotolo na nodra i tovo ni vakacaca na ika lalai, ra sa dau biuta na veilumi, toso yani kina waitui titobu. Sa bibi kina mo digitaka e dua na vanua era sega ni tu kina na lase, ni o ira na ika lalai qo era dau bula ena vanua vaqo.

Qo eso na dauvakacacana na lumi. Vei ira oqo na nuqa lalai taudua e ka rerevaki.

Na mate dauveitauvi

E dina ni sega ni tu e dua na mate me vakacacana sara na lumi (Eucheuma), ena vanua era dau laukana kina na lumi mai vei ira na ika lalai, e dau kunei ni vulavula na taba ni lumi oya.

Na tikina qo e rawarawa me tauva na faqasi. Vakabibi qo ena vulai katakata. Na faqasi era teteva vakatotolo na veitikini lumi taucoko sara, veisau na kena roka. E dau vakatokai na mate oqo me “Ice Ice”.

Na Draki

Me vaka ni vagauna na draki ca (na ua voravora, tau ni uca, vakatalega kina na cagi kaukauwa) na cagilaba talega e dau veivakaleqai sara. Na cagilaba eda na sega ni rawa ni levea, ia sa na rawa ga ni da tataqomaki.

Ena vulai i cagilaba, sa na namaki mo na vakarorogo ena tukutuku taucoko keina i vakaro ni draki ena retio. Ke sa namaki ga na cagi kaukauwa, mo vakacabera sara na levu ni lumi o na rawata ka me maroroi vinaka me kakua ni vakaliwavi cagi se tauvi uca.

Biuta tiko vakatikitiki e dua na nomu i tei ni lumi mo na rawa ni tauyavu kina ena gauna sa vakanadaku kina na cagi.

Kevaka e sebera ni matua na lumi qo ena lailai sara na leqa e sotavi. O rawa ni na digia na gauna ni ni vakacaberi ni nomu lumi me oti 4–5 na macawa ka sa na sega ni waraka me 6–8 na macawa. Qo ena vakalailaitaka na leqa ena gauna ni cagi me vaka sa vakadinadinataki oti.

Mo nanuma vinaka me coba vaka dodonu vakaukauwa na nomu duru, me kaukauwa ni rawa ni na vakabalea ka kauta tani na kui kaukauwa keina ua ni waitui ena gauna ni cagi.

Ena gauna sa vakanadaku kina na cagilaba na wa taucoko e tavivi me sere, vakavinakataki kei ira na lumi sa vakacacani mera vakaisosomitaki.

Kevaka era sega ni vakacacani taucoko na nomu lumi e rawa ni oti ga e 8 na macawa e sana cici vinaka tale na nomu bisinisi. E levu na cakacaka me na caka vakatotolo me vukei iko.